Analiza: Piotr Stelmaszewski

Na stronie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów udostępniony został projekt ustawy o opiece długoterminowej, zawierający szereg propozycji, które swoim zakresem obejmować będą m.in.:

• wprowadzenie definicji opieki długoterminowej, opieki nieformalnej oraz opiekuna nieformalnego,
• ustanowienie systemu koordynacji działań w ramach opieki długoterminowej,
• ustalenie i wprowadzenie zasad monitorowania sytuacji oraz ewaluacji jakości opieki długoterminowej,
• wskazanie organów odpowiedzialnych za działalność informacyjną.

Jest to długo oczekiwana inicjatywa oraz krok we właściwym kierunku, zmierzający do koordynacji działań łączących ze sobą obszary związane z ochroną zdrowia, pomocą społeczną oraz – po części – z systemem zabezpieczenia społecznego. Biorąc pod uwagę fakt rozproszenia i trudności we właściwym zrozumieniu istniejących oraz dostępnych obecnie modeli wsparcia i pomocy dedykowanych osobom w wieku późnej dojrzałości oraz szeroko pojmowanej organizacji opieki senioralnej, projekt wydaje się być pierwszą „od dłuższego czasu” zmaterializowaną próbą skorelowania systemowych działań o charakterze wspierająco-pomocowym, wykorzystujących istniejące już zasoby oraz rozszerzających zakres dostępnych narzędzi i elementów wsparcia wraz z elementami kontroli ich realizacji.

Następujące i jednocześnie nieuchronne zmiany o charakterze demograficznym oraz ich coraz większa dynamika wskazują, iż z roku na rok potrzeby oraz oczekiwania „starzejącego się” społeczeństwa, związane z organizacją opieki długoterminowej, będą stale wzrastać, przez co osiąganie optymalnego dobrostanu życia osób starszych wymagać będzie tworzenia coraz szerszego spektrum dostępności do usług zdrowotnych i opiekuńczych oraz źródeł ich finansowania.

Ujęte w projekcie zapisy to interesująca próba stworzenia spójnego, a zarazem skoordynowanego systemu wsparcia opieki długoterminowej, rozumianej holistycznie i wielowymiarowo poprzez zdefiniowanie jej charakteru oraz priorytetów pozwalających na jej zreformowanie, a następnie przygotowanie i skuteczne wdrożenie niezbędnych aktów wykonawczych. Wszelkie działania zmierzające do optymalizacji systemu opieki, w formule spójnie wiążącej potrzeby i oczekiwania potencjalnych beneficjentów przy równoczesnym zachowaniu proporcji z potencjałem budżetowym państwa, to nadzieja, a może nawet realna szansa na zwiększenie dostępności do usług opiekuńczych.

Analiza obecnej sytuacji w Polsce w obszarach związanych z szeroko rozumianą opieką długoterminową, przedstawiona w raporcie Banku Światowego pt. „Przegląd strategiczny opieki długoterminowej w Polsce”, po części zdefiniowała kluczowe wyzwania systemowe w tym obszarze oraz dostarczyła część rekomendacji mogących mieć wpływ na formę oraz strukturę planowanych reform.

W oparciu o informacje zawarte w raporcie koniecznym staje się podjęcie szeregu działań niwelujących istniejące niespójności systemowe, które wynikają z ich odrębnej dostępności w poszczególnych, aktualnie funkcjonujących systemach, tj. ochronie zdrowia, pomocy społecznej i zabezpieczeniu społecznym oraz wielu dziedzinach pokrewnych.

Założenia i cele projektu ustawy

Istotą rozwiązań zaproponowanych w przedstawionym projekcie ma być stworzenie ram prawnych sprzyjających tworzeniu skoordynowanego systemu opieki długoterminowej, obejmującego także wsparcie dla osób z niepełnosprawnościami – co wydaje się szczególnie istotne np. dla opiekunów osób obciążonych chorobami neurodegeneracyjnymi. W swoich założeniach projekt ustawy określa także ramy organizacyjne i definicyjne oraz stanowi podłoże do wypracowania instrumentów monitorowania i ewaluacji niezbędnych form opieki długoterminowej. Przewidziano, iż realizacja ustawy należeć będzie m.in. do zadań własnych powiatów.

Rola koordynatorów opieki długoterminowej

Odnosząc się zatem do głównych elementów przedstawionego projektu ustawy, można oczekiwać, iż zostaną opracowane w sposób funkcjonalny takie definicje, które w sposób szczególny koncentrować się będą na potrzebach i działaniach, a nie na instytucjonalnych ramach świadczeń. Pozwoli to na niwelowanie niejednolitości interpretacyjnej oraz utrudnień w tworzeniu skutecznych narzędzi zarządzania oraz koordynacji udzielania usług i świadczeń opieki długoterminowej w każdym z wymienionych wcześniej systemów, tj. ochronie zdrowia, pomocy społecznej oraz zabezpieczeniu społecznym.

Określony i wskazany zostanie katalog usług i świadczeń w ramach definicji opieki długoterminowej w obecnie funkcjonującej przestrzeni prawnej, co pozwoli uniknąć bądź niwelować błędy interpretacyjne zarówno po stronie świadczeniodawców, jak i świadczeniobiorców.

Powołanie koordynatorów opieki długoterminowej na poziomach powiatu, w powiatowych centrach pomocy rodzinie, pomoże zarówno w realizacji zadań strategicznych dotyczących całego powiatu, jak i poprawi oraz udrożni współpracę z instytucjami i podmiotami systemów ochrony zdrowia, pomocy społecznej oraz lokalnymi NGO w zakresie zapewnienia kompleksowego rozwoju systemu opieki długoterminowej. Koordynatorzy będą odpowiedzialni także za wdrażanie działań dotyczących pozyskiwania oraz udostępniania informacji o dostępnych usługach i świadczeniach, zidentyfikują potrzeby oraz zakresy niezbędnych usług. Dodatkowym zadaniem oraz rolą koordynatorów będzie promowanie edukacji i wsparcia opiekunów nieformalnych, animowanie lokalnych działań na rzecz rozwoju usług środowiskowych w obszarze opieki długoterminowej oraz inne zadania o charakterze zindywidualizowanym.

System monitorowania i oceny jakości

Kolejnym ważnym aspektem zawartym w projekcie ma być element monitorowania systemu opieki długoterminowej na poziomie powiatowym, wojewódzkim i krajowym, obejmujący – w zależności od szczebla – dostępność i jakość świadczonych usług (poziom lokalny – powiatowy), koordynację i analizę danych oraz wymianę informacji (poziom regionalny – wojewódzki) oraz tworzenie celów strategicznych związanych z zarządzaniem systemem i tworzeniem polityki publicznej w zakresie opieki długoterminowej i ocenę jej efektywności (poziom centralny – krajowy).

W projekcie ustawy wskazano także organy odpowiedzialne za zbieranie danych, ich weryfikację oraz przekazywanie do organu odpowiedzialnego za przygotowanie informacji o sytuacji osób starszych. Zatem szczególnie istotna wydaje się być właśnie rola koordynatorów opieki długoterminowej, którzy będą pełnić rolę swoistych omnibusów i kreatorów działań związanych z wdrażaniem oraz wykorzystaniem dostępnych narzędzi pozwalających realnie i efektywnie wspierać usługi szeroko rozumianej opieki długoterminowej.

Szansa na reformę, ale i ostrzeżenie

Należy także podkreślić, iż projekt ustawy określa sytuacje, w których konieczna będzie współpraca pomiędzy instytucjami ochrony zdrowia i pomocy społecznej przy ustalaniu potrzeb osób wymagających opieki długoterminowej – w tym, jakie informacje mogą być przekazywane, w jakim celu i na jakich zasadach oraz kto musi wyrazić zgodę na ich udostępnianie. Wprowadzony ma być także obowiązek działania po otrzymaniu stosownego zgłoszenia, co ma usprawnić organizację wsparcia.
Zapisy projektu zawierają szereg rozsądnych i potrzebnych propozycji opartych o sygnalizowane od lat potrzeby. Dotyczą one zarówno opieki sprawowanej w formule nieformalnej, w warunkach domowych, jak i opieki instytucjonalnej.

Nikt z nas nie ma już wątpliwości, iż postępujące zmiany demograficzne wpływać będą w istotny sposób na kształt i formę struktury społecznej w kolejnych latach, a coraz częściej poruszana i przywoływana tematyka długowieczności wiązać się będzie w naturalny sposób z koniecznością wypracowywania systemowych narzędzi wsparcia. Trzymajmy zatem kciuki, aby projekt ten stał się realnym „kamieniem milowym” w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności, który zakłada stworzenie skoordynowanego, spójnego systemu opieki długoterminowej poprzez wdrożenie priorytetów reformy opieki długoterminowej oraz równocześnie proces tworzenia rozwiązań koniecznych i tak długo oczekiwanych. Nie mamy bowiem już czasu ani alternatywy, a problem jest i będzie narastał w tempie lawinowym.

Wszyscy pragniemy i oczekujemy godnych warunków życia oraz egzystencji w wieku „późnej dojrzałości”. Dotyczy to zarówno naszych najbliższych, jak i w przyszłości – „nas samych”. Podejmowanie działań oraz aktywności dążących do uporządkowania, skoordynowania oraz wypracowania skutecznego modelu pomocy i wsparcia z pewnością zyska uznanie środowisk związanych z szeroko rozumianą opieką długoterminową, realizowaną zarówno „w środowisku domowym”, jak i instytucjonalnie. Od szeregu lat postulowały one wdrożenie rozwiązań o charakterze systemowym, wskazując niejednokrotnie na istotę i specyfikę problemu oraz jego wielowymiarowość i konieczność powiązań wielosystemowych. Wydaje się zatem, iż projekt ustawy uwzględnił wiele z tych elementów, niemniej jednak nieco „zapomina” o niektórych aspektach natury formalno-prawnej, które mogą mieć istotny wpływ lub ograniczać możliwości działania, szczególnie opiekunów nieformalnych osób obciążonych chorobami neurodegeneracyjnymi lub niesamodzielnych. Tematyka ta była i jest nieustannie poruszana na wielu spotkaniach, wydarzeniach oraz konferencjach dotyczących opieki senioralnej.

Istotnym wydaje się jednak fakt dostrzeżenia konieczności korelacji i koordynacji działań zmierzających do efektywnego wykorzystania istniejących już narzędzi wsparcia oraz propozycje nowych, dodatkowych rozwiązań w ramach holistycznie pojmowanej opieki długoterminowej. To z pewnością zasługuje na aprobatę. Skuteczne wdrożenie takich rozwiązań umożliwi poprowadzenie pacjenta – będącego jednocześnie podopiecznym – do celu, „krok po kroku”, w ramach koordynowanej dostępności poprzez systemy ochrony zdrowia, pomocy społecznej i zabezpieczenia społecznego.

Ważnym wydaje się także, aby projekt ten – już zmaterializowany do formy ustawy – nie podzielił np. losu „Ustawy o szczególnej opiece geriatrycznej z 2023 roku”, której zapisy, w wielu obszarach bardzo potrzebne i sensowne, nie zostały docelowo wdrożone. Z niecierpliwością i nadzieją, ale przede wszystkim ogromnym zainteresowaniem, oczekujemy dalszego postępu prac legislacyjnych dotyczących tak szeroko dyskutowanych i długo oczekiwanych rozwiązań, których konieczność wprowadzenia determinują zarówno potrzeby, jak i zmiany w obecnej i nadchodzącej strukturze pokoleniowo-społecznej. Czas najwyższy, aby sprostać temu wyzwaniu.

Zgodnie z informacją zawartą na stronie gov.pl planowanym terminem przyjęcia projektu przez Radę Ministrów będzie IV kwartał 2025 r. Osobą odpowiedzialną za opracowanie projektu jest Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów – Pani Marzena Okła-Drewnowicz.

 

 

Piotr Stelmaszewski – gerontolog, członek zarządu Oddziału Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, Prezes Krajowego Konwentu Ekspertów Opieki Senioralnej