Minister ds. Polityki Senioralnej przedstawiła „Informację o sytuacji osób starszych w Polsce” za rok 2023.  Raport czeka jeszcze na oficjalne przyjęcie przez Radę Ministrów, ale już teraz budzi szerokie zainteresowanie. Opisujemy wybrane elementy analizy i zwracamy uwagę na kluczowe kwestie, które Informacja pomija.

Postępujące zmiany demograficzne

Celem corocznego sprawozdania jest monitorowanie sytuacji osób starszych oraz zapewnienie różnym interesariuszom kompleksowego źródła wiedzy przy planowaniu rozwiązań mających na celu poprawę jakości życia najstarszych obywateli. Kluczową kwestią jest więc analiza demograficzna. Z niej wynika, że na koniec 2023 roku populacja Polski liczyła 37,6 mln osób, w tym blisko 9,9 mln stanowiły osoby w wieku 60 lat i więcej (26,3%). To o 96 tys. więcej niż w roku poprzednim i liczba zgodna z wcześniejszymi przewidywaniami.

Wzrost potwierdza dynamikę trendu, w związku z czym można założyć, że w roku 2024 liczba osób 60+ wyniesie już pełne 10 milionów osób, a w kolejnych latach i dekadach będzie rosnąć dalej przy jednoczesnym kurczeniu się populacji (modele demograficzne wskazują, iż w 2060 roku populacja osób 65+ wyniesie 11,8 mln, co będzie stanowiło niemal 40% ogółu społeczeństwa, cała zaś grupa demograficzna 60+ stanowić będzie niemal połowę ogółu mieszkańców Polski).

Warto zauważyć wzrost subpopulacji osób w wieku 70-74 lata. W stosunku do roku poprzedniego liczba osób w tym wieku zwiększyła się o 2,7%, a ich udział w całej grupie osób starszych osiągnął poziom 21,3%. Najbardziej wzrosła liczba osób w wieku 75-79 lat (o 11,3%) i osiągnęła udział w populacji osób starszych na poziomie 13,3%.

Spadek liczby ludności Polski ogółem i wzrost liczby ludności w wieku senioralnym skutkuje wzrostem wskaźnika ujmowanego jako obciążenie demograficzne osobami starszymi. Wskaźnik ten ustala się obliczając stosunek liczby osób w wieku 65 lat i więcej wobec liczby 100 osób w wieku od 15 do 64 lat. Wskaźnik ten ukształtował się w 2023 r. na poziomie 30,9.

Sytuacja ekonomiczna seniorów

Ze sprawozdania wynika, iż przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny, czyli suma bieżących dochodów gospodarstwa domowego ze wszystkich źródeł pomniejszona o podatki i składki, na jedną osobę w gospodarstwach zamieszkiwanych wyłącznie przez osoby w wieku 60+ wyniósł w 2023 roku 3009,69 zł, czyli więcej niż w roku wcześniejszym. Pomimo nominalnego wzrostu dochodu rozporządzalnego siła nabywcza osób starszych w 2023 roku spadła z uwagi na wysoki wzrost cen. Nastąpiło więc relatywne pogorszenie sytuacji ekonomicznej dużej liczby seniorów i seniorek, co potwierdzają liczne dane szczegółowe zawarte w Informacji.

Struktura wydatków gospodarstw domowych osób starszych różni się od wydatków osób młodszych. W 2023 roku na żywność i napoje bezalkoholowe seniorzy przeznaczali aż 28,5% swoich budżetów, o 3,5 punktu procentowego więcej niż osoby młodsze. Wydatki na utrzymanie mieszkania i energię stanowiły 23,8% ogółu wydatków, a na zdrowie – 8,4%, co jest znacząco wyższe w porównaniu z gospodarstwami młodszych osób. Te proporcje pokazują, że seniorzy ponoszą wyższe koszty związane z podstawowymi potrzebami, co ogranicza im możliwość przeznaczania środków na inne cele.

Gospodarstwa senioralne rzadziej oceniają swoją sytuację materialną jako dobrą lub raczej dobrą (42,1% w porównaniu z 61,2% w gospodarstwach bez osób starszych), częściej uznając ją za przeciętną (50,8% wobec 34,8%) lub raczej złą i złą (7,1% wobec 4,0%). Najbardziej pesymistyczne oceny dotyczą samotnych seniorów mieszkających na wsi – aż 13,4% z nich uważa swoją sytuację materialną za raczej złą lub złą, co podkreśla konieczność szczególnego wsparcia dla tej grupy.

Rosnące zagrożenie ubóstwem wśród osób starszych

W 2023 roku 18% mieszkańców Polski w wieku 65 lat i więcej było zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (AROPE), co oznacza wzrost o 1,2 punktu procentowego w porównaniu z rokiem poprzednim. Najbardziej narażone są gospodarstwa domowe składające się z jednej osoby dorosłej w wieku 65 lat lub więcej – aż 40,5% z nich znajdowało się w tej grupie, co stanowi wzrost o 5,3 punktu procentowego w ciągu roku. Dla porównania, gospodarstwa złożone z dwóch dorosłych osób, z których co najmniej jedna ma 65 lat lub więcej, charakteryzowały się wskaźnikiem na poziomie 13,5%, czyli o 0,5 punktu procentowego mniej niż w 2022 roku.

Zagrożenie relatywnym ubóstwem kalkulowanym na podstawie dochodów (AROP) również wzrosło w tej grupie wiekowej. W 2023 roku wskaźnik ten wyniósł 16,5%, co oznacza wzrost o 1,3 punktu procentowego w porównaniu z poprzednim rokiem. Szczególnie dramatyczna jest sytuacja samotnych seniorów – 38,9% takich gospodarstw domowych było zagrożonych relatywnym ubóstwem, o 6,2 punktu procentowego więcej niż rok wcześniej. Dla gospodarstw dwuosobowych, w których przynajmniej jedna osoba była w wieku 65 lat lub więcej, wskaźnik ten wyniósł 11%, co stanowiło niewielki wzrost o 0,5 punktu procentowego.

Dostęp do służby zdrowia i satysfakcji z usług medycznych – pełnych informacji brak

Zdrowie to kolejny istotny aspekt wpływający na jakość życia osób z tej grupy społecznej. W 2023 roku 31,8% osób w wieku 60+ oceniło swoje zdrowie jako „dobre” lub „bardzo dobre”, ale aż 63,2% zmagało się z chorobami przewlekłymi lub długotrwałymi problemami zdrowotnymi. Wpływają one na codzienne funkcjonowanie – niemal połowa seniorów (45,1%) deklarowała ograniczenia w wykonywaniu codziennych czynności.

Zacytowane dane wskazują na znaczące oczekiwania wobec systemu ochrony zdrowia, ale Infomacja w żaden sposób nie podsumowuje kluczowych problemów związanych z ograniczonym dostępem do lekarzy specjalistów czy terapii/zabiegów specjalistycznych. Dowiadujemy się z niej ile podmiotów różnego typu świadczy usługi, ale próżno szukać informacji jak wiele specjalistycznych usług zrealizowały one wobec seniorów, a także ile osób starszych oczekuje na konsultacje specjalistyczne oraz wykonanie zatwierdzonych zabiegów medycznych. Raport nie wskazuje czy (i ewentualnie: o ile?) wydłużyły się kolejki i w wypadku jak wielu osób oczekiwanie wiąże się z podwyższonym ryzykiem dla osób starszych. Informacja nie wskazuje również jak sami seniorzy oceniają system ochrony zdrowia i jakie elementy jego działania oceniają dobrze lub źle. Informacja w zakresie kwestii zdrowotnych jest więc niepełna i poznawczo mało wartościowa. Częściowym wyjątkiem jest kwestia dostępu do geriatrii.

Wciąż dramatycznie niski dostęp do geriatrii

Specjalistyczna opieka w dziedzinie geriatrii pozwala zapobiegać przedwczesnej niesprawności, proponując efektywne i dostosowane do wieku metody leczenia. Pacjentami geriatrycznymi są najczęściej osoby po 75. roku życia z licznymi chorobami przewlekłymi, a sama opieka nad nimi realizowana jest zarówno w szpitalach, jak i w ramach poradni ambulatoryjnych. W 2023 roku na oddziałach geriatrycznych w Polsce dostępnych było 1316 łóżek, a kompleksową opieką geriatryczną objęto ponad 17 tysięcy pacjentów. Dane te wskazują na ograniczoną dostępność opieki geriatrycznej, podkreślając potrzebę dalszego rozwoju tej dziedziny, w tym zwiększenia liczby specjalistów oraz miejsc w szpitalach i poradniach geriatrycznych.

Według danych z grudnia 2023 roku, w Polsce pracowało 565 lekarzy specjalistów geriatrii, co stanowi zauważalny wzrost w porównaniu do lat wcześniejszych, np. w 2015 roku aktywnych specjalistów geriatrów było jedynie 338. Choć liczba lekarzy geriatrii rośnie, wciąż pozostaje niewystarczająca w obliczu starzejącego się społeczeństwa. Dodatkowo, problemem może być wymienialność pokoleniowa, ponieważ wielu lekarzy, w tym geriatrów, zbliża się do wieku emerytalnego.

Wsparcie społeczne i pomoc społeczna – pełnych informacji brak

Bardzo poważnym deficytem przygotowanej Informacji jest brak danych szczegółowych na temat dostępnych form wsparcia społecznego i pomocy społecznej realizowanych w środowisku domowym, a także instytucjonalnie poza domem. Informacja dostarcza danych ogólnych, tj. wskazuje, że w 2023 roku pomocą społeczną było objętych 196 475 rodzin emerytów i rencistów składających się z 282 856 osób. Informacja zawiera dane o poszczególnych dostępnych formach wsparcia realizowanego przez rozmaite podmioty na rzecz różnych grup odbiorców, ale nie wyróżnia danych szczegółowych w zakresie osób starszych.

Uważny czytelnik analizujący Informację dowie się ile osób korzystało w 2023 roku np. ze specjalistycznych usług opiekuńczych, ale nie dowie się ile osób spośród korzystających z tych usług to seniorzy, a także z jakiej liczby godzin wsparcia skorzystali, jakiego ono było typu, jak wygląda dostępność usług itp. Minister ds. Polityki Senioralnej przygotowując Informację bazowała na dostępnych danych Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, a te są mniej szczegółowe niż np. dane dotyczące systemu ochrony zdrowia przygotowywane przez Ministerstwo Zdrowia czy NFZ. Jest to systemowy deficyt ewaluacji systemu wsparcia społecznego i pomocy społecznej, w zasadzie odbierający Informacji o sytuacji osób starszych wartość praktyczną. Trudno jest bowiem analizować deficyty i wprowadzać działania naprawcze i rozwojowe, gdy nie dysponuje się konkretnymi wartościami bazowymi. Z Informacji nie wynika ile osób starszych oczekuje na realizację usług społecznych, a także jaka część populacji osób starszych wie o tych usługach i zabiega o nie w razie potrzeb.

Należy zauważyć, że deficyt ów nie wynika z zaniedbania Minister ds. Polityki Senioralnej, lecz jest efektem konstrukcji samego modelu Informacji, ustalonego w latach wcześniejszych i trudnego do szybkiej zmiany.

Podsumowanie

Z przedstawionej Informacji wynika, że kluczowe problemy osób starszych w roku 2023, wieńczącym osiem lat rządów Prawa i Sprawiedliwości, zazwyczaj nie uległy minimalizacji wobec lat wcześniejszych, a w wymiarze ekonomicznym funkcjonowanie części najstarszych obywateli pogorszyło się. Informacja pomija kwestie szczególnie ważne dla oceny jakości życia osób starszych w takich zakresach jak: dostęp do usług służby zdrowia, opieki długoterminowej czy wsparcia społecznego. Na podstawie innych dostępnych danych można jednak domniemać, iż również w tych obszarach nie zanotowano poprawy.