RPO o sytuacji osób starszych w Polsce
Recenzja raportu „Sytuacja osób starszych w Polsce – wyzwania i rekomendacje” Komisji osób ds. osób starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich[1]
Wydany na koniec kadencji raport komisji ds. osób starszych przy RPO wieloaspektowo pokazuje sytuację osób starszych jako podmiotów praw społecznych i obywatelskich. Przedstawia diagnozę i wyzwania, ale także dostarcza rekomendacji, co zrobić, by prawa obywatelskie osób starszych, a także ich bliskich, były respektowane we wszystkich sferach życia społecznego.
Polak w wieku 60 lat i więcej cierpi średnio na 4,6 chorób przewlekłych, a 300 tysięcy osób doświadcza choroby Alzheimera. Jedynie 5% osób starszych uczestniczy w jakiejkolwiek formie edukacji, a słuchaczami Uniwersytetów Trzeciego Wieku w 2018 roku było niewiele ponad 113 tysięcy osób, w tym blisko 96% słuchaczy stanowiły kobiety. Blisko co piąta kobieta i co siódmy mężczyzna powyżej 60 lat mają dochody poniżej linii ubóstwa relatywnego. Podobnych statystyk opisujących sytuację Polek i Polaków w wieku 60 lat i więcej można przywoływać wiele, a wnioski najczęściej będą podobne. Najstarsi Polacy borykają się z wieloma problemami zdrowotnymi, finansowymi, technologicznymi czy społecznymi, jakość życia w przypadku znacznej części tych osób jest na niskim poziomie, a uczestnictwo w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym jest mocno utrudnione. Ich codzienne funkcjonowanie zasadniczo różni się od innych grup społeczno-ekonomicznych. To oczywiście spore uproszczenie, jednak utrzymujące się od dawna zjawiska, w połączeniu z prognozowanymi przemianami cywilizacyjnymi, sprawiają, że prowadzą one do sytuacji, w której częściej mówi i pisze się o nieprzestrzeganiu czy wręcz łamaniu praw osób starszych[2]. Praw do godnej, aktywnej starości, uwzględniania podmiotowości każdej osoby (niezależnie od wieku), ochrony przed dyskryminacją, wykorzystaniem czy zapewniania sprawstwa na wielu polach codziennego funkcjonowania. Na ten wymiar dyskusji o osobach starszych zwracają uwagę autorzy raportu przygotowanego przez Komisję Ekspertów ds. Osób Starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich (RPO). Zawarte w nim rozważania są doskonałym punktem do szerszej dyskusji o polityce senioralnej, polityce wobec starości czy szerzej – polityki społecznej uwzględniającej cykl faz życia jednostek.
Raport został pomyślany jako podsumowanie dotychczasowej działalności zespołu ekspertów przy RPO, ze wskazaniem szerokiego spektrum wyzwań, jakie należy podjąć i rozwiązać w kolejnych latach. Za redakcję merytoryczną odpowiadają uznane badaczki polityki społecznej oraz gerontolożki społeczne, prof. Barbara Szatur-Jaworska, prof. Barbara Rysz-Kowalczyk oraz Barbara Imiołczyk. Zespół autorów poszczególnych części tekstu tworzy interdyscyplinarna grupa ekspertów, badaczy oraz przedstawicieli instytucji publicznych, w tym Biura RPO.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że raport różni się od podobnych publikacji przede wszystkim układem treści. Już na początku czytelnik poznaje kilkadziesiąt mniej lub bardziej szczegółowo opisanych wyzwań, do których zaproponowano autorskie rekomendacje. Dopiero w drugiej części można zapoznać się z pogłębioną diagnozą sytuacji osób starszych w takich wymiarach, jak: zabezpieczenie społeczne, zdrowie i opieka zdrowotna, sytuacja potrzeb opiekuńczych czy wielowymiarowa aktywność seniorów. Czytelnik może mieć wrażenie, że pewne informacje się powtarzają, a na etapie czytania rekomendacji chciałby zrozumieć szerszy kontekst danego problemu. Niezależnie od tego, zaakcentowanie już na początku wyzwań, jakie powinny zostać zaadresowane i rozwiązane przez odpowiednie podmioty, pokazuje, jak priorytetowe powinno być działanie, a nie tylko stawianie kolejnych diagnoz. Co ważne, raport był przygotowywany w 2020 roku, więc autorzy odwołują się do sytuacji pandemii COVID-19 i jej wpływu na populację osób starszych. Przede wszystkim zostały podkreślone szczególnie newralgiczne obszary tej zmiany (głównie wymiar opieki).
Z raportu wyłania się wiele ważnych obrazów starości w polskim wydaniu. Przede wszystkim z lektury poszczególnych części czytelnik dowiaduje się, że populacja osób starszych to zróżnicowana grupa, a błędem jest postrzeganie wszystkich seniorów jako homogenicznej zbiorowości. Jednym z ważniejszych wymiarów tego zróżnicowania jest płeć, która rzutuje, oprócz innych przesłanek i okoliczności, na to, jak wygląda czas po osiągnięciu 60 lat. Wiele uwagi autorzy poświęcają dużo gorszej sytuacji kobiet, pokazując kolejne przykłady tych obszarów, w których kobiety są gorzej traktowane, osiągają mniejsze dochody czy mają ograniczane szanse na rozwój zawodowy. Należy jednak pamiętać, że to właśnie emerytki najczęściej angażują się we wszelkiego rodzaju aktywności o charakterze społecznym, religijnym, edukacyjnym, kulturowym, ale także i politycznym (zwłaszcza na poziomie samorządowym). Inną płaszczyzną różnicującą seniorów, a w konsekwencji wpływającą na świadomość własnych praw, jest poziom wykształcenia czy wcześniejsza aktywność zawodowa. Warto mieć na uwadze, że kolejne roczniki emerytów to osoby, które są coraz bardziej zapoznane z nowymi technologiami, podróżowały po świecie czy są otwarte na wszelkie formy aktywności. To oznacza, że populację seniorów tworzą osoby pełne wigoru i nastawione na aktywną emeryturę, jak również osoby 90-letnie, wykluczone z wielu form życia społecznego, często z powodu wielu chorób zamknięte w domach.
W raporcie zwrócono wielokrotnie uwagę także na znaczenie miejsca zamieszkania osób starszych. Jak wskazują autorzy, z najpoważniejszymi trudnościami i barierami borykają się mieszkańcy wsi, wykluczeni z wielu obszarów. Problematyczna pozostaje kwestia dostępu do opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, która, jak wynika m.in. z raportów Najwyższej Izby Kontroli, nie trafia do 1/5 polskich gmin. Mimo że mieszkańcy wsi dysponują relatywnie większą przestrzenią mieszkalną, jakość ich domostw pozostaje w złej kondycji. Jak możemy wyczytać w raporcie, również forma aktywizacji społeczno-kulturowej, jaka trafia do najstarszych mieszkańców wsi, jest mocno ograniczona. Okazuje się, że w ramach rządowego programu Aktywność Społeczna Osób starszych (ASOS), mieszkańcy wsi byli beneficjentami jedynie 7% inicjatyw skierowanych do seniorów. Dużo poważniejszym problemem, którym można tłumaczyć m.in. nieuczestniczenie w wydarzeniach kulturowych czy edukacyjnych organizowanych przez miasta, jest tzw. wykluczenie transportowe. O problemie tym zrobiło się głośno w ostatnim czasie, choć skala problemu narasta od dawna. Chodzi o brak możliwości dojechania transportem publicznym (głównie PKS, ale także pociągi) do setek gmin, głównie wiejskich, na terenie wszystkich województw. Autorka głośnego medialnie reportażu o wykluczeniu transportowym, Olga Gitkiewicz (Nie zdążę) szacuje, że problem ten dotyczy nawet 14 milionów Polaków. Osoby starsze wydają się tutaj najbardziej dotknięte tym ograniczeniem, ponieważ wielokrotnie nie posiadają samochodu osobowego, a ich najbliższa rodzina, na skutek migracji krajowych lub zagranicznych, nie może zaspokoić ich potrzeb komunikacyjnych. Autorzy rekomendują większe zwrócenie uwagi na ten problem, zwłaszcza w odniesieniu do seniorów z ograniczonymi zdolnościami mobilnymi.
Wprowadzanie realnych zmian w przestrzeni publicznej na rzecz poprawy warunków i jakości życia osób starszych blokowane jest często przez brak współpracy między odpowiednimi resortami, a nawet jednostkami samorządu terytorialnego. O tym pierwszym problemie piszą wprost autorzy w raporcie, wskazując na niespełnienie ustawowego obowiązku, jakim miała być współpraca resortu zdrowia oraz resortu polityki społecznej. Idąc dalej tym tropem, można wskazać także na niewielkie zainteresowanie poszczególnych gmin czy powiatów wymianą dobrych doświadczeń, praktyk oraz dzieleniem się wiedzą czy wstępowaniem w partnerstwa i realizację m.in. wspólnych projektów. Dopiero od kilku lat pojawiają się miejsca, gdzie można zapoznać się z dobrymi praktykami na rzecz osób starszych (np. specjalna księga i strona internetowa prowadzona przez RPO). Brakuje jednak odgórnych, tj. rządowych, zachęt do nawiązywania współpracy między samorządami. Często zdarza się obecnie, że można obserwować raczej konkurowanie o (ograniczone) zasoby niż realna formę kooperacji czy partnerskich działań na rzecz lokalnych polityk senioralnych.
Na trudną sytuację osób starszych rzutuje także sam sposób mówienia w przestrzeni publicznej o starości, o potrzebach osób starszych czy ich problemach. Okazuje się, jak wielokrotnie jest to akcentowane w raporcie, że język, jakim posługują się media, ale także i znaczna część społeczeństwa, wpływają na to, że osoby starsze są dyskryminowane i niejednokrotnie traktowane infantylnie. Z niewłaściwymi przykładami komunikacji seniorzy spotykają się w urzędach publicznych, placówkach zdrowia, ale także w sklepach. Różnice pokoleniowe są także akcentowane w słownictwie, jak do najstarszych osób mówią znacznie młodsze osoby, zwłaszcza dotyczy to wszelkich neologizmów czy słów stosowanych we współczesnej kulturze. Problem jest jednak szerszy, dotyczy także treści i obrazów, jakie są publikowane i prezentowane w mediach. Nadal można spotkać przykłady ukazujące seniorów jako osoby schorowane, narzekające czy roszczeniowe, zależne od obecności innych osób. Jest duża potrzeba, co pojawia się w rekomendacjach w raporcie, zakrojonych na szeroką skalę kampanii informacyjnych na rzecz bardziej pozytywnego wizerunku seniorów (z zachowaniem jednak umiaru i rzeczywistości w tym zakresie).
Aby położenie najstarszej części społeczeństwa w przyszłości było lepsze niż jest obecnie, niezbędnym działaniem wydaje się edukacja od najmłodszych lat i zajęcia z przygotowania do starości. Wśród rekomendacji można przeczytać, że tego typu inicjatywy powinny przynieść wiele pozytywnych efektów To nie tylko lepsze traktowanie osób starszych w najbliższym otoczeniu, ale także, a może przede wszystkim, zrozumienie, czym jest starość i jak wiele może mieć twarzy. Dzieci powinny być uczone od najmłodszych lat, że starszym należy się szacunek, aby rozumiały, dlaczego warto ustąpić im miejsce siedzące w komunikacji miejskiej czy pomóc m.in. w zakupie biletu z automatu. Powinni być przygotowywani i uświadamiani, że sami w przyszłości mogą borykać się z różnymi problemami i ograniczeniami ze względu na gorszy stan zdrowia czy ograniczenia w poruszaniu się. Należy docenić działania poszczególnych szkół czy samorządowych, które poszły krok dalej i przeprowadzają szkolenia dla młodzieży ponadgimnazjalnej z wykorzystaniem sprzętu oddającego stan, w jakim znajduje się osoba chorująca na Alzheimera. Tego typu rozwiązania (kombinezony, inny sprzęt czy odwiedziny mieszkań dostosowanych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami) niosą ze sobą ogromną wartość dodaną, a przede wszystkim uwrażliwiają młode osoby na potrzeby osób starszych.
W dyskusji o osobach starszych zapomina się często, że tworzą oni coraz ważniejszą zbiorowość świadomych klientów, o zasobnych portfelach, o których zaczynają się upominać przedsiębiorcy z różnych branż. To już nie tylko leki czy suplementy diety, ale także coraz bogatsza oferta turystyczna czy rekreacyjna. Na tej płaszczyźnie dochodzi jednak wielokrotnie do wykorzystywania niewiedzy czy słabości seniorów, nieświadomych ryzyk i pułapek, jakie rozstawiają nieuczciwi przedstawiciele handlowi czy producenci. Autorzy przywołują przykładowe sytuacje, które przytrafiają się seniorom. Dotyczy to zwłaszcza tzw. handlu akwizycyjnego i stosowanie technik manipulacyjnych mających przekonać ich do irracjonalnie drogich garnków, pościeli czy sprzętów kuchennych. Mimo że brakuje dokładnej skali oszukanych starszych konsumentów, problematyką tą interesuje się m.in. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który we współpracy z Policją, Zakładem Ubezpieczeń Społecznych oraz Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w 2018 roku zainicjował akcję edukacyjną na ten temat[3]. Szczególnie narażonymi osobami na tego typu praktyki są mieszkańcy wsi lub małych miast, osoby z podstawowym wykształceniem, a przede wszystkim osoby samotne, których z roku na rok w Polsce przybywa.
Na koniec warto zwrócić uwagę, w jaki sposób najlepiej jest działać, aby zwiększać partycypację osób starszych w życiu społecznych, kulturowym czy ekonomicznym. Jednym z ważniejszych i skuteczniejszych sposobów na poprawę trudnej sytuacji osób powyżej 60. roku życia powinno być wspieranie i zachęcanie do kontynuowania aktywności zawodowej tej grupy pracowników. Autorzy rekomendują szereg działań, które powinny zostać niezwłocznie wprowadzone, aby z jednej strony nie marnotrawić potencjału najstarszych pracowników, a z drugiej zapewnić im godne warunki do podjęcia lub kontynuacji zatrudnienia. Problem ten jest jednak dużo bardziej złożony, składają się na niego zarówno obowiązujące przepisy prawa pracy, jak i praktyka pracodawców oraz niechęć samych pracowników do pozostawania na rynku pracy po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego. Wskaźniki zatrudnienia osób 60+ plus w Polsce są jednymi z najniższych, a sytuacji nie sprzyja obniżenie i zróżnicowanie wieku emerytalnego. Wśród niezbędnych działań w tym zakresie powinny znaleźć się m.in. rozwijanie praktyk zarządzania wiekiem w organizacjach, zachęty podatkowe dla pracodawców zatrudniających pracowników 60/65+, kierowanie oferty urzędów pracy wobec seniorów oraz zapewnianie elastycznych form zatrudnienia.
autor: Kamil Matuszczyk
[1] B.Szatur-Jaworska, B.Rysz-Kowalczyk, B.Imiołczyk (red.), Sytuacja osób starszych w Polsce – wyzwania i rekomendacje. Raport Komisji Ekspertów ds. osób starszych, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2020. Raport można pobrać ze strony Rzecznika Praw Obywatelskich pod poniższym adresem: https://rpo.gov.pl/pl/content/sytuacja-osob-starszych-w-polsce-wyzwania-i-rekomendacje-raport-komisji-ekspertow (dostęp z: 22.10.2020).
[2] Osoby zainteresowane tą problematyką mogą zapoznać się także z innymi publikacjami, m.in. Wilk A i Gołowkin-Hudała M.(red.) (2014). Prawne aspekty starości, Warszawa: Difin czy Mikołajczyk B. (2012). Międzynarodowa ochrona praw osób starszych, Warszawa: Wolters Kluwer.
Write a Comment