Tekst: dr Emilia Lewicka

Wprowadzenie gminnych rad seniorów do nowelizacji ustawy o samorządzie gminnym w 2013 r. (Ustawa z 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym), umożliwiło ich potencjalne włączanie we współdecydowanie o lokalnych sprawach istotnych dla osób starszych. Artykuł poświęcony jest prezentacji autorskiej typologii rad seniorów w Polsce, opracowanej na podstawie przeprowadzonych badań (na 229 radach seniorów).

Artykuł ten powstał na podstawie badań, zrealizowanych na potrzeby przygotowania rozprawy doktorskiej pt. „Osoby starsze jako współtwórcy polityki senioralnej. Pedagogiczna analiza funkcjonowania rad seniorów w Polsce”, napisanej pod naukowym kierunkiem prof. dr. hab. Adama A. Zycha, przy wsparciu promotor pomocniczej dr hab. Aleksandry Błachnio, prof. UKW w Bydgoszczy, obronionej w 2022 r. w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu.

Wprowadzenie

W Europie rady seniorów funkcjonują od lat 70. XX wieku (Zapis przebiegu posiedzenia Komisji Polityki Senioralnej, nr 15, 2016). Różnią się trybem wyborów, składem osobowym członków, terytorialnym obszarem działania – lokalnym, regionalnym lub narodowym, a także formułami aktywności. Wszystkie mają za zadanie wsparcie osób starszych w politykach krajowych lub samorządowych. Działają m.in. w Danii, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Finlandii, Austrii, Włoszech (Frączkiewicz-Wronka i in., 2019; Kwiecińska, 2016; Pawłowska i in., 2020), ale również w Stanach Zjednoczonych. Dorobek tych rad sprawił, że są obecne także w społeczeństwach znacznie młodszych demograficznie niż europejskie, np. w Republice Mauritiusu od 1985 r., czy na Jamajce od lat 70. XX w. (Fiedotow, 2017).

Nowelizacja ustawy o samorządzie gminnym z listopada 2013 roku (Ustawa z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym) ustrojowo usankcjonowała powstające wcześniej rady seniorów – w teorii – tworząc formalne warunki włączania ich w proces współdecydowania o lokalnych sprawach, istotnych dla osób starszych. Wiele złożonych barier (tj. administracyjnych, finansowych, informacyjnych, kompetencyjnych, mentalnych, merytorycznych, organizacyjnych i personalnych) utrudnia lub uniemożliwia praktyczne ich funkcjonowanie, a rady seniorów, będące nadal w fazie formowania, muszą sprostać wyzwaniom, na które często nie są gotowe.

Rady seniorów, zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym, to ciała kolegialne o charakterze konsultacyjnym, doradczym i inicjatywnym, które mają potencjał wspierania rad gmin w realizacji zadań na rzecz osób starszych. Poszukiwaniu nowych form aktywności środowisk i organizacji senioralnych towarzyszyła refleksja naukowo-badawcza. Według Wiesławy Borczyk: „od aktywności organizacji seniorskich oraz świadomości i otwartości gminnych władz samorządowych będzie zależeć, jak ten nowy instrument zostanie wykorzystany w praktyce” (Borczyk i in., 2014). Ten rodzaj gremialnej reprezentacji seniorów w Polsce praktykowany jest już od 2007 r.; utworzona została wówczas pierwsza w kraju – Miejska Rada Seniorów w Poznaniu. Ich powstawaniem, w trakcie trwającej niemal dekadę, formalnej możliwości, zainteresowani są lokalni mieszkańcy, w tym osoby starsze, władze gmin i miast, organizacje pozarządowe, przy czym inicjatorem powstawania większości rad był – z moich badań wynika, iż w ponad 60% wypadków – lokalny samorząd. Aktywne poszukiwania instytucjonalnych rozwiązań na poziomie gmin wsparte zostały na szczeblu centralnym poprzez opracowanie i wdrożenie programów strategicznych (np. Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014–2020), których jednym z założeń stało się wspieranie powstawania i rozwoju rad seniorów.

Według danych Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji w 2012 r. w Polsce jeszcze przed nowelizacją ustawy o samorządzie gminnym funkcjonowało 9 rad seniorów, w 2014 roku było ich już 75. W 2016 roku liczba rad przekroczyła 200, a potem systematycznie wzrastała: do 290 (w 2017 r.), 338 (w 2018 r.), 380 (w 2019 r.), nieco hamując w 2020 r. (377) i ponownie wzrastając w latach 2021–2022 (odpowiednio: 423 i 456 rad seniorów) (Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2022 r., 2022).

Rosnąca liczba rad seniorów upoważnia do stwierdzenia, że stają się one coraz bardziej powszechnym ruchem obywatelskim. Jako gremia współtworzące oddolnie politykę senioralną na poziomie samorządowym, są liczącym się partnerem dla lokalnej administracji, ale i organizacji oraz stowarzyszeń pozarządowych. Niezwykle istotny jest zatem przedrostek współ-, ponieważ jakakolwiek polityka, w tym ta, adresowana do osób starszych, nie może opierać się na monopolu, wyłączności zgłaszania inicjatyw, przez podmioty wywodzące się ze środowiska, którego planowane zmiany mają dotyczyć.

Celem artykułu jest prezentacja autorskiej typologii rad seniorów w Polsce, czyli wciąż rodzącego się zjawiska społecznego i ustrojowego, opracowana na podstawie przeprowadzonych badań własnych.

Założenia metodologiczne badań

Niniejszy tekst jest syntetycznym skrótem ogólnopolskich badań przeprowadzonych w latach 2019–2021. Ich celem naukowym była analiza funkcjonowania rad seniorów w Polsce w następstwie wprowadzonych uregulowań prawnych (w latach 2013–2020). Wyniki badań służą jako źródła informacji o aspiracjach, oczekiwaniach, potrzebach i możliwościach instytucjonalnych realizacji ambicji osób starszych – rosnącej w siłę i liczebność grupy społecznej. Stanowią także próbę zweryfikowania otwartości i zakresu, w jakim seniorzy podejmują się nowej roli – współtwórców polityki senioralnej, w kontekście lokalnym.

Kierując się schematami, modelami badań społecznych zaprezentowanych m.in. w podręcznikach Babbie’go (2008), Denzina i Lincoln (2015) czy Pilcha i Bauman (2001) przygotowałam autorski program badań empirycznych o charakterze eksploracyjnym i indukcyjnym (analitycznym, opartym o formułowanie uogólnień na podstawie konkretnych obserwacji). Zgodnie ze stanowiskiem m.in. Krzysztofa Konarzewskiego (2000) i Krzysztofa Rubachy (2008) w badaniach eksploracyjnych nie stawia się hipotez, ponieważ hipotezy formułuje się wyłącznie w ramach badań weryfikujących teorie. Przystępując do badań rad seniorów zrezygnowałam ze stawiania hipotez. Główne pytanie badawcze dotyczyło problematyki korzystania przez osoby starsze oraz jednostki samorządu terytorialnego z możliwości tworzenia rad seniorów – systemowych, powszechnych i realnych rozwiązań mogących znacząco wpłynąć na zwiększenie udziału seniorów w przygotowaniu i realizowaniu lokalnej polityki. Postawiłam szereg pytań badawczych, które stały się swoistym drogowskazem w prowadzonych badaniach. Natomiast w kontekście niniejszego artykułu najbardziej istotna jest następująca kwestia: czy istnieje jeden model funkcjonowania rad seniorów w Polsce, dzięki któremu można zastosować powtarzalny mechanizm powoływania rad seniorów, w gminach, w których jeszcze nie funkcjonują?

Przeprowadzone badania nawiązują do pojęć i teorii związanych z aktywnością i biernością osób starszych, partycypacją społeczną seniorów w podejmowaniu decyzji, ich kapitału społecznego i sprawczości oraz wpływu osób starzejących się i starych bądź braku tego wpływu na tworzenie lokalnej polityki senioralnej, dlatego podstawę koncepcyjną podjętych badań stanowiły społeczne teorie starzenia się.

Badaniami objęłam wszystkie gminy, w których, zgodnie z przeprowadzoną kwerendą, stwierdziłam istnienie gminnej rady seniorów.

W Polsce na etapie projektowania badań istniało wówczas 2 478 gmin – 1 548 gmin wiejskich, 628 gmin miejsko-wiejskich oraz 302 gminy miejskie, w tym 66 gmin będących jednocześnie miastami na prawach powiatu (Rejestr TERYT, 2018), co oznacza, że rady seniorów funkcjonowały zaledwie w 13,32% gmin w Polsce. Na podstawie dat dokumentów powołujących rady seniorów (uchwały rad miejskich, rad gmin) ustaliłam, że w 2019 roku (stan na 30.04.2019 r.) w Polsce funkcjonowały 372 gminne rady seniorów, do których skierowałam zaproszenie do udziału w badaniach ankietowych.

Według najbardziej aktualnych danych (stan na 31 grudnia 2022 r.) istnieje 456 gminnych rad seniorów. Największa ich liczba powołana została na terenie województw: mazowieckiego (50), pomorskiego (44), wielkopolskiego (44) oraz śląskiego (41). Najmniej rad seniorów znajduje się w województwach: świętokrzyskim i podlaskim – po 15 oraz lubuskim i łódzkim – po 14 (Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2022 r., 2023, s. 31).

Grafika. 1. Liczba rad seniorów w podziale na województwa.

(w nawiasie kwadratowym podano odsetek rad seniorów względem liczby gmin w danym województwie)

Źródło: opracowanie własne (na podstawie: Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2022 r., 2023, s. 31).

Badania ilościowe zrealizowałam metodą CAWI (ang. Computer Assisted Web Interview), z wykorzystaniem narzędzia online LimeSurvey (ang. open source surveys); uzyskałam 229 uzupełnionych kwestionariuszy ankiet. Natomiast badania jakościowe, z wykorzystaniem arkusza wywiadu częściowo ustrukturyzowanego, o charakterze eksperckim, przeprowadziłam z 15 osobami – przewodniczącymi lub innymi zaangażowanymi członkami rad seniorów.

Typologia rad seniorów

Według Rafała Bakalarczyka „partycypacja i włączenie seniorów do życia społeczności nie może się sprowadzać wyłącznie do powoływania formalnych ciał, które miałyby je reprezentować, nawet z udziałem ich przedstawicieli. Potrzebne jest całe spektrum oddolnych działań, inicjatyw, ruchów społecznych o mniej lub bardziej formalnym charakterze, ale za to zakorzenionych na najniższym poziomie. W przeciwnym razie grozi nam wyobcowanie się tych ciał względem tkanki społecznej i tych, którym mają służyć” (Bakalarczyk, 2014). Dlatego niezbędne jest stworzenie mechanizmów umożliwiających partnerstwo społeczno-publiczne między radami seniorów a lokalnym samorządem, uwzględniające koordynowanie działań na rzecz osób starszych, informowanie o nich obywateli, w tym przede wszystkim seniorów, a także ewaluowanie całego systemu, celem jego bieżącego usprawniania.

Zrealizowane badania, których wynikiem jest zgromadzony obszerny materiał badawczy, a nade wszystko przeprowadzone rozmowy z radnymi – seniorami, interpretującymi badane zjawiska przez pryzmat własnego zaangażowania i oddania na rzecz swojego środowiska, uruchomiły proces myślenia o możliwości stworzenia typologii rad seniorów. Rozważałam ich podział ze względu na podstawowe, jednoznaczne cechy je różnicujące np.: miejsce działalności (wielkość gminy), rodzaj/typ działalności (w tym przykłady aktywności związane z trójprzymiotnikowym charakterem rad), wielkość tych podmiotów (liczba członków), wiek/staż działania na lokalnej scenie publicznej, zasoby materialne i niematerialne lub ich brak, stopień profesjonalizmu, stopień niezależności itp., co okazało się niepełne i dysfunkcjonalne, ponieważ nie istnieje jeden model funkcjonowania rad seniorów w Polsce. ponieważ nie istnieje jeden model funkcjonowania rad seniorów w Polsce, dzięki któremu można zastosować powtarzalny mechanizm ich powoływania i działania.

Według Jana Sarana w tworzeniu typologii możliwe są trzy podejścia: „teoretyczne gdy budujemy model typologiczny w kontekście przyjętej teorii, dedukcyjne gdzie inne modele weryfikujemy w toku badań empirycznych oraz indukcyjne gdy na podstawie danych empirycznych typologię konstruujemy sami” (Saran, 2014). Przedstawiona typologia wynika z obserwacji pewnego, zastanego stanu, uwarunkowanego subiektywnie postrzeganym przez respondentów otoczeniem społecznym, uchwyconym w trakcie przeprowadzonych badań. Ma charakter opisowy. Jest próbą uporządkowania i upraktycznienie materiału badawczego. Nie w pełni spełnia kryterium rozłączności; nie zawsze istnieją wyraźne granice pomiędzy charakteryzowanymi typami. Część rad seniorów można zaklasyfikować do więcej niż jednego z wyróżnionych niżej typów. Nie wszystkie też przedstawione typy są w równym stopniu wyraziste, widoczne.

Za punkt odniesienia przyjęłam zatem krótką charakterystykę działalności, opierającą się o zaangażowanie (rzeczywiste, motywowane wewnętrznie wśród członków rad oraz motywowane zewnętrznie przez władze samorządowe) lub jego brak. Ważna i odróżniająca jest autonomiczność, niezależność względem lokalnego samorządu (rady autonomiczne, niezależne, takie, które skutecznie egzekwują swoje prawo do działania w imieniu i na rzecz osób starszych oraz rady zależne, podporządkowane, dekoratywne).

Grafika 2. Autorska typologia rad seniorów w Polsce

Źródło: opracowanie własne.

Proponowana typologia składa się z pięciu elementów charakteryzujących grupy rad seniorów o pewnych cechach wspólnych, tj. rady eksperckie (model wzorcowy, emancypacyjny); dekoratywne (model fasadowy); instrumentalne (model techniczny); pozorne (model iluzorycznej efektywności, rekonstruujący); bezradne/deficytowe (model dobrych chęci/model braku).

W pierwszej z kategorii, traktując ją, jako potencjalny wzorzec funkcjonowania wyróżniłam dwie subkategorie: niezależne od urzędu (model emancypacyjny) oraz partnerskie względem urzędu (model kooperacji).

1. Rady eksperckie (model wzorcowy), to te których skuteczność jest łatwo dostrzegalna w realizacjach zaplanowanych działań; dzielą się swoją wiedzą z innymi radami; egzekwują od władz samorządowych uwzględnianie potrzeb i oczekiwań osób starszych w lokalnych politykach; mają trwały charakter, funkcjonują w sposób permanentny; są przejawem stowarzyszeniowej aktywności obywatelskiej; swoim działaniem obejmują wykluczone bądź marginalizowane osoby starsze (a nie tylko te aktywne); dostarczają lokalnym decydentom wiedzy na temat wybranych problemów; reprezentują większość osób starszych w danym regionie/gminie; ich funkcjonowanie oparte jest na specjalistycznej wiedzy i doświadczeniu społecznym interesariuszy; w ich pracę włączani są eksperci lub przedstawiciele instytucji lub urzędów oraz organizacje pozarządowe i indywidualni obywatele; wpisuje się w krytykę zastanego porządku, zmianę;

a) niezależne od urzędu (model emancypacyjny), często w opozycji wobec miejskich struktur, włodarzy miast/gmin, czy też urzędników samorządowych; jednak opozycyjność wobec jednostki samorządowej może mieć swoje podstawy m.in. w: braku kompetencji po obu stronach i znajomości regulacji prawnych; braku „chemii” między stronami; opozycji politycznej; przyczyną może być nawet ageizm;

Wywiad 13. Mamy pewien problem z urzędnikami, którzy krytykują pracę rady seniorów; chyba wiem z czego to wynika. Chyba z tego przeświadczenia, że urząd jest mądry i wspaniały. I że zawsze tak było. I co my tu chcemy zmieniać. Przecież wszystko jest ok. (…) Proszę sobie wyobrazić, że te panie zawiadujące klubami seniora zrobiły nam taki czarny PR, że seniorzy „huzia na nas”: po co żeście przyszli, chcecie nam pieniądze zabrać z klubów… Oczywiście uspokajaliśmy, ale nam nie wierzyli. Zmierzamy się z oporem ze strony urzędu. (…) Bo to są rewolucyjne dla nich zmiany. (…) Chcemy mieć udział w kreowaniu polityki senioralnej, gdzie to niedawno było nie do pomyślenia. Badania się robi, daje się na tacy gotowe rozwiązania (…). Naruszamy status quo. I jest opór. Prezydent może się zmienić, ale „dół” zostaje. A to dół jest operacyjny i działa w urzędzie. Chcemy autentycznie prowadzić dialog, a to nie podoba się urzędnikom i dlatego blokują niektóre inicjatywy.

b. partnerskie względem urzędu (model kooperacji), w ścisłej współpracy z samorządem angażują się do rozwiązania danego problemu czy zaspokojenia sygnalizowanej potrzeby, mając w swoich kompetencjach właściwe zasoby. Kooperacja ma charakter kompleksowy, a działania obu podmiotów się wzajemnie uzupełniają; osiągane wspólnie efekty są trwałe. Stała współpraca może służyć również realizacji działań strategicznych na rzecz mieszkańców;

Wywiad 07. Rada nigdy nie była i nie jest jakimś kwiatkiem do kożucha. Grzechem byłoby, czymś haniebnym, gdyby ktoś powiedział, że rada była czy jest marginalizowana, że ma być czymś, co ma legitymizować władzę. To tak nie działa. My jesteśmy zupełnie wyjątkową radą od lat. To rada mieszana, a więc przedstawicielsko-ekspercka. Tłumaczyłem to w innych miastach. Od samego zarania dziejów przyjęliśmy taką metodę, czując intuicyjnie że wybranie rady przedstawicielskiej tylko, po pierwsze doprowadzi do tarć lub kwasów pomiędzy samymi uczestnikami rady, bo każdy będzie chciał widzieć własny interes; po drugie brak urzędników w radzie byłby dużym problemem; dużym problemem jest w ogóle nieznajomość procedur administracyjnych; radom się wydaje, że jak mają wagon pomysłów, to da się je zrealizować na pstryknięcie palcem. Albo zgłaszają pomysły, które są już dawno procedowane. (…) rada seniorów nie jest gdzieś kątem w byle jakim budynku, gdzieś w klubie seniora, a spotyka się w miejscu wprost dedykowanym seniorom.

2. Rady dekoratywne (model fasadowy), które zostały powołane dla „ukwiecania samorządowego kożucha” (fragment wypowiedzi jednego z respondentów), rytualizują pozory, udają, że inicjują, doradzają, konsultują; nie sprawdzają efektów swoich starań; nie są postrzegane jako niezbędny czynnik społeczny w lokalnym procesie decyzyjnym; jeżeli wykazują aktywność, ich charakter ogranicza się wyłącznie do działań konceptualnych;

Wywiad 10. Nie powinno się nic mówić. Wszystko ma być grzecznie. Ja to odczułam dopiero, co się dzieje pod powierzchnią, jak pan od prezydenta przybył na spotkanie, (…) z takim gotowcem (…) i podkłada treść dokumentu (…); on się właśnie zdenerwował, że zakwestionowałam, że oni mają wszystko ustalone; to ja wtedy zrozumiałam, że oni tam stosują politykę i strategię, a ja tak się daję na całość naciągać i (…) zaczynają mnie rozgrywać; i on się na mnie zezłościł, że dzięki nim jestem w radzie; i co, na pasku będę teraz chodzić?

3. Rady instrumentalne (model techniczny), które są wykonawcami zamierzeń lokalnych włodarzy; działając doraźnie, w zależności od potrzeb samorządowych, mają natychmiastowe przełożenie na sprawczość władzy w gminie; zakres ich wpływów zależy od woli władz samorządowych; nie są neutralne politycznie; legitymizują postanowienia organów samorządowych; są „listkiem figowym” podejmowanych decyzji;

Ankieta 106. Moim zdaniem, druga kadencja rady pokazuje, że jednostki aktywne są eliminowanie przez karierowiczów i mącicieli. Rady seniorów wykorzystywane są politycznie co uwidoczniło się na okoliczność wyborów samorządowych. Jest deficyt zaangażowania obywatelskiego seniorów wynikającego z braku świadomości, że samorząd to my i dużo możemy. Seniorzy dają się przekupić byle czym a rządzący to wykorzystują (…).

4. Rady pozorne (model iluzorycznej efektywności, rekonstruujący), których aktywność jest tożsama z działalnością uniwersytetów trzeciego wieku, klubów seniora oraz innych organizacji, które realizują cele statutowe związane z osobami starszymi;

Ankieta 254. W sytuacji kiedy w gminie funkcjonują jednostki pomocnicze gminy, uniwersytet trzeciego wieku, świetlice Senior–Wigor; Senior+; Związek emerytów i rencistów, jako organizacje pozarządowe, aplikujące o środki finansowe w ramach programów o współpracy z organizacjami pozarządowymi, każda ta instytucja ma możliwość składania wniosków do rady gminy czy burmistrza, funkcjonowanie Rady seniorów nie bardzo ma sens.

5. Rady bezradne/deficytowe (model dobrych chęci/model braku), których obecności w gminach w żaden sposób nie można uzasadnić; nie podejmują jakiejkolwiek aktywności; piętrzą trudności uniemożliwiające im skuteczne funkcjonowanie (brak własnego budżetu, lokalu, współpracy z urzędnikami, brak woli mieszkańców); oczekują zakończenia kadencji; wykazują się biernością lub nieobecnością; nie czują się partnerami władz samorządowych; ich członkowie są zrezygnowani; rady te mogą łączyć w sobie skład ekspercki, mają pomysły, mają zasoby, jednak pojawia się czynnik, najczęściej osobowy, utrudniający czy wręcz uniemożliwiający sprawowanie funkcji przez radnych seniorów;

Wywiad 08. Spotykamy się można powiedzieć cyklicznie, zgodnie ze statutem. Zresztą zostaliśmy powołani (…) i mamy obowiązek… To znaczy, trudno nazwać to obowiązkiem osób, które nie mają stosunku pracy, w sposób wiążący spotykać się raz w kwartale. Tak to czynimy czasami. Były spotkania na samym początku dwa razy w kwartale. Obecnie, skoro nie mamy zbyt wiele pracy, ponieważ przez okres trzech lat, władze miasta zwróciły się do nas pięć czy sześć razy o wyrażenie naszej opinii o pewnych działaniach. I tylko tyle. W związku z tym spotykanie się tylko po to, żeby się spotykać, to w radzie seniorów, mija się z jakimś sensem. (…) Natomiast spotykać się po to, żeby porozmawiać, dlaczego te władze miasta tak nas traktują, czy coś w tym podobnego, to nie ma sensu. Stąd obecnie spotkania nasze odbywają się raz w kwartale, po to żeby dochować zasady, która została ustalona. Nawet, gdy nie mamy nic do pracy.

Wyróżnione kategorie rad seniorów w Polsce są próbą uporządkowania i generalizacji zgromadzonego materiału badawczego i nie stanowią zamkniętej klasyfikacji. Wraz ze zmianą kadencji członków rad senioralnych nastąpi zmiana (przynajmniej częściowa) w ich funkcjonowaniu, a kolejne pokolenia starzejących się obywateli staną przed możliwością współtworzenia lokalnej polityki senioralnej.

Zakończenie

Zaprezentowana autorska typologia rad seniorów jako konstrukt teoretyczny jest podsumowaniem moich doświadczeń i ustaleń badawczych z tymi ciałami kolegialnymi. Sprawne powstawanie i funkcjonowanie rad seniorów w Polsce zależy przede wszystkim od szeroko rozumianej komunikacji, współpracy i partnerstwa osób i podmiotów działających na rzecz osób starszych z lokalnym samorządem – dlatego pojęcie partnerstwa wyróżnione zostało w autorskiej typologii. Wpływ na nie mają: odpowiedni potencjał organizacyjny (na który składają się m.in.: wsparcie samorządów, skład i kompetencje członków rad seniorów, ich doświadczenie i szeroko rozumiane zasoby, zaplecze infrastrukturalne itp.); forma i zakres współpracy z innymi podmiotami działającymi na rzecz osób starszych; tryb i skala działań prowadzonych przez rady seniorów w kontekście ich trójprzymiotnikowego charakteru; relacje rad seniorów z urzędnikami samorządowymi, bezpośrednio odpowiedzialnymi za ich wspieranie; aktywność lokalnych liderów, działających nie tylko w radach seniorów, ale na rzecz osób starszych; lokalne tradycje i doświadczenie w dotychczasowej współpracy; aktywność obywateli – potencjalnych obecnych i przyszłych odbiorców działań rad seniorów. W przypadku braku współpracy między radami seniorów z innymi pomiotami mogą pojawić się konsekwencje takie jak: mniejsza skuteczność działań i efektywności pomocy; brak wymiany informacji i doświadczeń między podmiotami; węższy wachlarz usług i działań w zakresie wsparcia osób starszych lub ich brak (poza obligatoryjnym); brak komplementarności działań na rzecz seniorów; trudności w identyfikacji potrzeb lub brak diagnoz sytuacji osób starszych w danej jednostce terytorialnej; mniejsza kontrola społeczna nad działaniami skierowanymi do seniorów, prowadzonymi przez samorządy.

Podstawą skuteczności funkcjonowania rad seniorów jest stworzenie spójnego i zintegrowanego systemu wzajemnego komunikowania się (pionowego i poziomego) i współpracy pomiędzy poszczególnymi radnymi – seniorami, radami seniorów, szczeblami władzy, organizacjami i instytucjami wspierającymi osoby starsze oraz ze społeczeństwem.

Przeprowadzone badania dowiodły, że nie istnieje uniwersalny model powstawania i funkcjonowania rad seniorów – z uwagi na ich nieobligatoryjny charakter, kadencyjność, skład, zróżnicowanie działań oraz charakter współpracy i komunikacji zarówno wewnątrz rad, jak i w ich relacjach z interesariuszami zewnętrznymi.

Proponowana typologia może inspirować do jej przetwarzania, rozbudowywania i wykorzystywania przez badaczy z różnych dyscyplin naukowych, zarówno jako materiał do polemiki, jak i do próby wyznaczenia kierunków modernizacji i optymalizacji działań rad seniorów oraz przygotowania propozycji nowych rozwiązań czy usprawnień już istniejących, mogących znaleźć zastosowanie w tworzeniu polityki senioralnej na poziomie lokalnym.

O autorce: dr Emilia Lewicka – doktor nauk społecznych w dyscyplinie pedagogika. Pracuje w Akademii Nauk Stosowanych im. Stanisława Staszica w Pile – kieruje działem praktyk studenckich i karier, prowadzi zajęcia dydaktyczne, jest opiekunką samorządu studenckiego. Angażuje się w działalność (pro)społeczną jako inicjatorka, koordynatorka i uczestniczka wydarzeń międzypokoleniowych.

Bibliografia

Babbie, E. (2008). Podstawy badań społecznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bakalarczyk, R. (20.10.2014 r.). Miasta wobec starości, Zielone Wiadomości, [online] http://zielonewiadomosci.pl/tematy/miasto-2/miasta-wobec-starosci/, dostęp 16.03.2023 r.

Borczyk, W., Jachimowicz, D., Nalepa, W. (2014). Gminne rady seniorów w praktyce: wybrane zagadnienia. Nowy Sącz: Fundacja Europejski Instytut Rozwoju Obywatelskiego.

Denzin, N. K., Lincoln, Y. S. (red.) (2015). Metody badań jakościowych, T. 2. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fiedotow, A. (2017). ABC Rad Seniorów, [w:] Rady Seniorów. Dobre praktyki tworzenia i rozwijania rad seniorów w Polsce. Dodatek tematyczny do pisma „Polityka Senioralna”, nr 3.

Frączkiewicz-Wronka, A., Kowalska-Bobko, I., Sagan, A., Wronka-Pośpiech, M. (2019). The growing role of seniors councils in health policy-making for older people in Poland, [w:] Health Policy, 123(10), 906–911, [online] https://doi.org/10.1016/j.healthpol.2019.05.016, dostęp 16.03.2023 r.

Ganeczko, A. (2017). Rady Seniorów w Polsce: Podstawa prawna i liczba, [w:] „Polityka Senioralna. Pismo samorządowców, aktywistów, pracowników sektora wsparcia społecznego, dodatek tematyczny Rady seniorów. Dobre praktyki tworzenia i rozwijania rad seniorów w Polsce”, nr 3 (4).

Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2022 r. (2023). Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, [online] https://www.gov.pl/web/rodzina/informacja-o-sytuacji-osob-starszych-za-2022-r, dostęp 07.01.2024 r.

Konarzewski, K. (2000). Jak uprawiać badania oświatowe: metodologia praktyczna. Literatura Pedagogiczna. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Kwiecińska, K. (2016). Rady Seniorów w Niemczech, [w:] „Polityka Senioralna. Pismo samorządowców, aktywistów, pracowników sektora wsparcia społecznego”, nr 2.

Łobocki, M. (2007). Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Olszewski, P. (2016). Aktywizacja osób starszych w Polsce i w Danii – rzecz o radach seniorów, [w:] Broda-Wysocki, P., Dylus, A., Pawlus, M. (red.), Dyskryminacja seniorów w Polsce. Diagnoza i przeciwdziałanie. Wydawnictwo Naukowe UKSW. Warszawa.

Pawłowska, A., Kmieciak, R., Kołomycew, A., Radzik-Maruszak, K., Antkowiak, P. (2020). Społeczne rady i komisje jako (nie)obecny uczestnik lokalnego procesu decyzyjnego. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa.

Pilch, T., Bauman, T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Rejestr TERYT. (2018), [online] http://eteryt.stat.gov.pl/eteryt/raporty/WebRaportZestawienie.aspx, dostęp 02.01.2018 r.

Rubacha, K. (2008). Metodologia badań nad edukacją. Pedagogika Wobec Współczesności. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Grupa Kapitałowa WSiP.

Saran, J. (2014). Klasyfikacje i typologie jako sposoby uprawiania empirycznych badań pedagogicznych, [w:] „Studia i Prace Pedagogiczne”, nr 1/2014.

Słownik pojęć. Pojęcia stosowane w statystyce publicznej, Główny Urząd Statystyczny (2021), [online] https://stat.gov.pl/metainformacje/slownik-pojec/pojecia-stosowane-w-statystyce-publicznej/2807,pojecie.html, dostęp 10.01.2023.

Uchwała nr 137 Rady Ministrów z 24 VIII 2012 r. w sprawie ustanowienia Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012–2013.

Uchwała nr 137 Rady Ministrów z 24 VIII 2012 r. w sprawie ustanowienia Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012–2013, M.P. 2012 poz. 642.

Ustawa z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym, Dz.U. 2013 poz. 1318.

Wojewódzkie dzienniki urzędowe, Cyfryzacja KPRM, [online] https://www.gov.pl/web/cyfryzacja/wojewodzkie-dzienniki-urzedowe, dostęp 15.01.2019 r.

Zapis przebiegu posiedzenia Komisji Polityki Senioralnej, nr 15. (2016). Sejm RP, [online] http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/biuletyn.xsp?documentId=4890F869297881B0C1257FC4004B1DE3, dostęp 19.05.2019 r.